Pensiyaların dövlət tərəfindən artırılmasına son qoyulacaq?

Bu günlərdə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun (DSMF) sədri Elman Mehdiyev bildirdi ki, ölkəmizdə pensiyaların dövlət tərəfindən artırılmasına son qoyulacaq. Söhbət, dövlət büdcəsi hesabına olan artımlardan gedir. Belə ki, bizdə pensiya məbləğlərinin baza hissəsi hazırda dövlət büdcəsindən hər il DSMF-ə edilən transfert hesabına maliyyələşir ki, onun vaxtaşırı olaraq artırılması da bunun sayəsində həyata keçirilir.

E. Mehdiyev qeyd etmişdir ki, ölkədə pensiyalarla bağlı dövlət büdcəsindən ayırmalara tədricən son qoyulacaq. Onun sözlərincə, pensiya sisteminin yalnız sığorta ödənişləri hesabına təşkil olunması istiqamətində aparılan islahatlar nəticəsində dövlət büdcəsindən asılılıq ləğv olunacaq və pensiya ödənişləri məhz bu mexanizm çərçivəsində həyata keçiriləcək.

Çünki pensiya sahəsində büdcədən asılılıq SSRİ-dən qalma mexanizm sayılır.

Sual olunur ki, bu, mümkündürmü? Başqa sözlə desək, pensiyaların yalnız sosial sığorta ayırmaları hesabına maliyyələşdirilməsinə keçmək və mövcud pensiya məbləğlərinin məhz bu mexanizm çərçivəsində artırılması bizdə real ola bilərmi?

Təbii ki, bu, gec-tez baş tutacaq. Çünki inkişaf etmiş ölkərin demək olar, heç birində vətəndaşların pensiya təminatı onların dövlət büdcələrindən 1 faiz də olsa belə asıılı vəziyyətdə deyil. Ancaq onların hər birində əmək haqqları yüksək səviyyədədir ki, hər bir işləyən şəxs özünün gələcəkdə pensiya təminatı məsələsini qabaqcadan könüllü şəkildə ödəniş etmək vasitəsilə müəyyən edir.

Bizdə belə imkan varmı? Şübhəsiz ki, yox.

Əvvəla, Azərbaycanda əhalinin real pul gəlirləri müntəzəm olaraq artmaqda olsa da onlara gələcəkdə özlərinin pensiyalarını təmin etmələri üçün kifayət səviyyədə deyil. Əksinə, bir sıra sahələrdə maaşlar elə həddədir ki, adi fiziki şəxslərdən gəlir vergisi və sosial ayırmalardan yayınmaq üçün bəhanə axtarılır ki, nəticədə bunlar gizlədilir. E. Mehdiyevin söylədiklərinə əsasən isə pensiyalar yalnız işləyən vətəndaşların hər ay maaşından ayrılan sosial sığorta yığımları (pensiya kapitalı) hesabına verilməli və artırılmalıdır.

Yəni, bu sahədə dövlət büdcəsinin üzərinə düşən yük aradan qalxmalıdır.

Ikincisi isə, bizdə fiziki şəxslərdən gəlir vergisi ilə sosial ayırmaların yükü “ağırlıq” təşkil edir. Belə ki, işəgötürənin əməkhaqqı fondundan 22, işçilərin isә maaşlarוndan 3 faiz sosial ayוrma tutulması real olaraq böyük “yük” sayılır. Odur ki, sual edilir: bu cür normativ şəraitində rüsum yığıldığı halda ölkə üzrə pensiyaları ödəmək mümkün deyilsə, dövlət büdcəsindən ayırmadan asılılığa görəsən necə son qoyula bilər?

Bunun üçün E. Mehdiyev qeyd edib ki, əsas diqqət iş yerlərində əmək haqlarının rəsmiləşdirilməsinə yönəldilib. O, əlavə edib ki, pensiya artımlarına nail olmaq üçün ilk növbədə ödənilən əmək haqlarının leqallaşdırılması və bu əsasda daha yüksək sosial sığorta haqlarının fərdi hesablarda qeydə alınmasına nail olmaq lazımdır.

Ancaq təkrar ediriik: maaşlar aşağıdır. Hər il bütün növ əmək pensiyalarının sığorta hissəsinin yanvarın 1-indən etibarən, əvvəlki il ərzində ölkədə qeydə alınmış inflyasiya səviyyəsinə uyğun olaraq indeksləşdirilərək artırılması, əhalinin pensiya gəlirlərinin bilavasitə adı çəkilən ödənişdən asılı olan hissəsinin sosial müdafiəsini gücləndirmək baxımından böyük əhəmiyyət kәѕb edir. Əvvəla ona görə ki, başa çatmış il ərzində ölkə üzrə istehlak qiymətlərinin artımı nəticəsində həmin pensiyaların itirilən dəyəri bu yolla bərpa edilir, ikincisi də, ölkədə pensiya məbləğlərinin artırılmasının bir yolu da bundan keçir.

Qeyd edək ki, dövlət başçısının əmək pensiyalarının sığorta hissəsinin indeksləşdirilməsi barədə Sərəncamlarına əsasən, əmək pensiyalarının sığorta hissəsinə ölkədə baş vermiş inflyasiyaya uyğun olaraq 2007-ci ilin yanvarın 1-dən 8,3 faiz, 2008-ci ilin yanvarın 1-dən 16,7, 2009-cu ilin yanvarın 1-dən 20,8, 2010-cu il yanvarın 1-dən 1,5, 2011-ci il yanvarın 1-dən 5,7, 2012-ci il yanvarın 1-dən 7,9, 2013-cü il yanvarın 1-dən 1,1, 2014-cü il yanvarın 1-dən isə 2,4 faiz artım tətbiq edilib.

Bəs, pensiyaların baza hissəsi, başqa sözlə desək, minimal məbləği necə artırılmalıdır?

Ölkədə ciddi sosial-iqtisadi islahatların aparılmasının məntiqi nəticəsi olaraq yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsi isə 2006-cı il aprelin 1-dən 30 manat, oktyabrın 1-dən 35, 2007-ci il yanvarın 1-dən 40, fevralın 1-dən 50, 2008-ci il yanvarın 1-dən 60, sentyabrın 1-dən 75, 2010-cu ilin sentyabrın 1-dən 85, 2013-cü ilin sentyabrın 1-dən isə 100 manat məbləğində müəyyən edilmişdir.

Və bunun nəticəsi olaraq da pensiyaların orta aylıq məbləği hər il yüksələn dinamika üzrə artmışdır. Belə ki, ölkə üzrə pensiyaların orta aylıq məbləği 1 yanvar 2006-cı il tarixə 29,8 manat olduğu halda, 1 yanvar 2007-ci il tarixə 41,1 manat, 1 yanvar 2008-ci il tarixə 62,9, 1 yanvar 2009-cu il tarixə 95,8, 1 yanvar 2010-cu il tarixə 100,4, 1 yanvar 2011-ci il tarixə 112,9, 1 yanvar 2012-ci il tarixə 145,1, 1 yanvar 2013-cü il tarixə isə 152,0 manat təşkil edib. Hazırda isə 172,2 manata çatmışdır. Nəticədə də yeni sistem fəaliyyətə başladığı dövrdən indiyədək əmək pensiyalarının minimum məbləği 4, orta aylıq məbləği isə 5,8 dəfə artmışdır.

Ümümiyyətlə, yeni sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyət göstərməyə başladığı 2006-cı ildən indiyədək dövlət başçımız tərəfindən əmək pensiyalarının baza hissəsinin artırılması ilə bağlı 8 Sərəncam verilmişdir ki, bu müddət ərzində sığorta hissənin indeksləşdirilməsi ilə də bağlı eyni sayda müvafiq sənəd imzalanmışdır. Bununla yanaşı, əvvəlki sistemlə əhatə olunmuş şəxslərin yeni şəraitə inteqrasiyasının tamamlanması üçün də ardıcıl qərarlar qəbul edilmişdir.

Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun (DSMF) rəhbərliyi ölkədə pensiya məbləğlərinin yüksəldilməsini həmişə sosial sığorta daxilolmalarından asılı olduğunu deyir. Düzdür, əmək haqqlarının leqallaşdırılması və işçilərin qeydiyyatının düzgün aparılmasından da çox şey asılı olduğu bildirilir.

Əmək pensiyalarının sabit və dayanıqlı maliyyələsdirilməsi üçün şūbhәѕiz, bunlar vacibdir. DSMF-in gəlirləri sabit və artan tendensiya üzrə inkişaf etməlidir ki, həm mövcud pensiya məbləğləri vaxtında ödənilə bilsin, həm də bu sahədə artımı istənilən səviyyədə həyata keçirtmək mümkün olsun.

Ancaq Fondun büdcəsinə diqqət yetirsək, onun gəlirlərinin məcburi dövlət sosial sığorta haqqları, dövlət büdcəsindən transfert və sair hesablardan olmaqla, cəmi 3 hissədən ibarətdir. Xərclər hissəsi isə 7 istiqamətdə nəzərdə tutulur. Büdcənin vəsaitinin əsas hissəsi - 1,78 milyard manatı məcburi dövlət sosial sığorta haqqları hesabına formalaşır.

Sual olunur ki, belə şəraitdə pensiyaları istənilən vaxtda və səviyyədə artırmaq mümkündürmü? Sözsüz k, yox...

Odur ki, vəziyyətdən çıxış yolu sosial sığorta haqqlarını həm üfiqi, həm də şaquli istiqamətdə genişləndirməkdən və yaxud dövlət büdcəsndən transferti artırmaqdan keçir. DSMF-in 2014-cü il büdcəsində dövlət büdcəsindən transfertin məbləği 1,142 milyard manatdır ki, keçənil bu məbləğ 1,077 milyard təşkil edirdi. Transferti hər il artır. Və növbəti ilin – 2015-ci ilin büdcəsinə əmək pensiyalarının maliyyələçdirilməsi üçün isə 1,100 milyard manat ayrılması nəzərdə tutulub.

Halbuki bu, düzgün deyil, o səbəbdən ki, əhalidən gəlir vergisi tutulmasından əlavə sosial sığorta haqqları da toplanırsa, DSMF-a ölkənin əsas maliyyə sənədinə transfert tədricən, azaldılmalıdır.

 “2009-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin inkisafına dair Dovlət Proqramı”nda sosial sığorta daxilolmalarını yüksəltməyin, əmək haqqlarını leqallaşdırmaqla işçilərin qeydiyyatı sahəsində aparılan işləri səmərəli etməyin mühüm bir vәzifә olaraq qarşιya qoyulması da bunu ehtiva edir.

Yer gəlmişkən, xatırladaq ki, hәmin sənədə əsasən məcburi sosial sığorta ödəmələri üzrə real pay səviyyəsini işəgötürənlə işçi arasında hazırki 22+3 faiz nisbətindən 20+5 faizlə əvəz etmək nəzәrdә tutulur ki, ümumiyyətlə, 20+5 faiz nisbəti birincini ardıcıl olaraq azaltmaqla ikincini 12,5 faizə çatdıraraq hər ikisini bərabərləşdirmək planlaşdirılır.

Halbuki, təkrar edirik ki, ölkədə əhalinin əksər hissəsinin aldığı əmək haqqlarının səviyyəsinə görə fiziki şəxslərdən gəlir vergisi ilə sosial ayırmaların mövcud səviyyəsi yüksəkdir.

E. Mehdiyev onu da qeyd etmişdir ki, sosial sığorta haqqı normativinin strukturunun təkmilləşdirilməsi pensiya sistemində növbəti mərhələ üçün aparılacaq pensiya islahatlarının əsas istiqamətini təşkil etməklə işəgötürənlər üzrə əmək haqlarını daha yüksək məbləğdə rəsmiləşdirmələrinə maraq yaratmalıdır.

Ancaq bizcə, ölkədə ya maaşlar kəskin artırılmalı, ya da məcburi sosial sığorta haqqlarının yığım səviyyəsini qaldırmaq üçün digər növ vergi dərəcələri aşağı salınmalıdır ki, pensiyaları da istənilən səviyyədə artırmaq mümkün olsun.

Üstəlik, ölkədə icbari tibbi sığorta sistemi də işə düşərsə işəgötürənlərə əlavə tibbi sığorta üzrə rüsumların da tədbiqi əmək haqqlarının leqalaşdırılması və müqavilələrin bağlanması tədbirlərinə mənfi təsir edə bilər.

Bu sahədə bəzi detallar isə artıq, ilkin olaraq məlumdur. Belə ki, hökumət nümayəndələrinin bəzi açıqlamalarına görə, işəgötürənlər üzrə icbari tibbi sığortaya əməkhaqqı fondundan təqribən 2-2,5 faiz ödəniş tədbiq ediləcək ki, icbari tibbi sığorta sisteminin maliyyələşdirilməsinin üçüncü mənbəyi hesab olunan işçilərə isə maaşlarının təxminən 1-2 faizi qədər rüsum tədbiq olunacaq.

Pərviz Heydərov